Τι νοείται ως παιδική ηλικία;

/της Ιωάννας Κουρού

Τι να σήμαινε, άραγε, να είσαι παιδί κατά τον 18^ο αιώνα και τι σημαίνει σήμερα; Πως νοηματοδοτείται η κατάσταση του να είσαι παιδί στην Αφρική, παιδί πρόσφυγας ή παιδί που ανήκει σε μία ευκατάστατη οικογένεια;

Τόσο το παιδί όσο και η παιδική ηλικία αποκτούν διαφορετικά νοήματα ανάλογα με την κοινωνία και τις κοινωνικές ομάδες. Αποτελεί, δηλαδή, ένα ζήτημα κοινωνικής κατασκευής, διότι ιστορικά η αντιμετώπιση και ο ορισμός του παιδιού και της παιδικής ηλικίας έχουν λάβει διαφορετικές διαστάσεις. Συγκεκριμένα, οι ηλικίες οι οποίες πλαισιώνουν την παιδική ηλικία αλλάζουν ανάλογα με το κοινωνικό περιβάλλον, με αποτέλεσμα ο ορισμός της παιδικής ηλικίας να μην είναι καθολικός και, συνήθως, να σχετίζεται με το τι δεν είναι το παιδί, δηλαδή, με την ενήλικη ζωή.

Το πως προσεγγίζεται, μελετάται, αναλύεται και κατανοείται η παιδική ηλικία βρίσκεται σε συνάρτηση με τις κοινωνικές και πολιτισμικές συνθήκες κάθε φορά. Κι αυτό, διότι οι παράγοντες  για την κατασκευή της παιδικής ηλικίας είναι διαφορετικοί. Αναλυτικότερα, η αντίληψη για το παιδί σήμερα διαφέρει σε σημαντικό βαθμό από την αντίληψη των ανθρώπων τον 18^ο αιώνα, για παράδειγμα, κυρίως λόγω της βιομηχανικής επανάστασης που επέφερε σημαντικές αλλαγές στη ζωή των ανθρώπων. Βέβαια, και στην ίδια χρονική περίοδο αλλάζουν οι αντιλήψεις και η αντιμετώπιση του παιδιού από τις διάφορες κοινωνικές ομάδες είτε στο πλαίσιο της ίδιας κοινωνίας είτε σε διαφορετικές.

Ένας από τους ανθρώπους που εξέτασε την παιδική ηλικία και την ιστορία της είναι ο Γάλλος ιστορικός Φιλίπ Αριές, ο οποίος έγραψε το βιβλίο «Αιώνες της παιδικής ηλικίας». Ο Αριές υποστηρίζει ότι η «παιδική ηλικία» δεν υπήρχε στον Μεσαίωνα ως ξεχωριστή κοινωνική κατηγορία, δηλαδή τα διαχωριστικά όρια ανάμεσα στα παιδιά και τους ενηλίκους ήταν ανύπαρκτα καταλήγοντας πως δεν αποτελεί ένα φυσικό φαινόμενο, αλλά πρόκειται για ένα δικό μας δημιούργημα. Μόλις τα παιδιά έδειχναν τα πρώτα σημάδια αυτονόμησης, συμμετείχαν στην κοινωνία ως μικροί ενήλικοι (εργασία, δουλειές στο σπίτι κτλ.). Μάλιστα, πριν από τον 18ο αιώνα, τα παιδιά θεωρούνταν «μικροί ενήλικες» και σε πολλούς πίνακες ζωγραφικής απεικονίζονται με ρούχα ενηλίκων.  Η εμφάνιση του σχολείου και η γενίκευση της εκπαίδευσης, το ενδιαφέρον των παιδαγωγών για τα παιδιά είναι οι βασικοί παράγοντες που κατασκευάζουν την παιδική ηλικία ως διακριτή κοινωνική κατηγορία. Έτσι, εμφανίζονται νόμοι απαγόρευσης της παιδικής εργασίας, υποχρέωσης των γονιών να στείλουν το παιδί στο σχολείο, υποχρέωση της πολιτείας να φροντίσει τη σωματική και ψυχική υγεία των παιδιών κτλ. Οι μεγαλύτερες διαφορές μεταξύ της σύγχρονης παιδικής ηλικίας και της παιδικής ηλικίας προγενέστερων περιόδων υπήρξαν η έλλειψη ευαισθησίας, η απουσία ειδικής προετοιμασίας των παιδιών για την ενήλικη ζωή, όπως, για παράδειγμα, συμβαίνει τώρα μέσω της εκπαίδευσης, η απουσία αφιέρωσης και συναισθηματικής επένδυσης σε αυτά, με την απόδοση της δέουσας προσοχής και την αφιέρωση χρόνου, καθώς και η απουσία ξεχωριστών δραστηριοτήτων για παιδιά κατά τον Μεσαίωνα και την πρώιμη νεωτερική περίοδο (Δασκαλάκης, 2013: 27). Η έννοια της παιδικής ηλικίας, όπως την αντιλαμβανόμαστε σήμερα, δημιούργησε διαφορετικές ηλικιακές κατηγορίες όπως την βρεφική, νηπιακή, παιδική και εφηβική και όλες χρήζουν ιδιαίτερης φροντίδας

Παρόλο που, σήμερα, σύμφωνα με τη Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Παιδιού του ΟΗΕ: «Παιδί αναφέρεται κάθε ανθρώπινο όν κάτω των δεκαοχτώ ετών, με αναγνώριση των κατά περίπτωση εξαιρέσεων σύμφωνα με την εκάστοτε ισχύουσα νομοθεσία (Μπουγιούκος, 2008: 53)» πολλά παιδιά δεν βιώνουν με τον ίδιο τρόπο αυτή την ιδιαίτερη ηλικία. Φαινόμενα όπως η φτώχεια, οι ανισότητες, οι πόλεμοι και οι εμφύλιες συρράξεις μπορούν να διαμορφώσουν μία επισφαλή ζωή που δεν σχετίζεται καθόλου με τα δεδομένα που πολλοί από εμάς έχουμε στο μυαλό μας σχετικά με την παιδική ηλικία. Εκατομμύρια παιδιά γεννιούνται και ζουν τα πρώτα χρόνια της ζωής τους στην μετακίνηση και την προσφυγιά, βιώνουν την βία, την διαμάχη, την καταστροφή και την φτώχεια αναζητώντας μία καλύτερη ζωή. Σύμφωνα με την UNICEF εκατοντάδες χιλιάδες παιδιά μετακινούνται σε άλλες χώρες ασυνόδευτα, διασχίζοντας επικίνδυνες διαδρομές και συναντώντας ανθρώπους που τους εκμεταλλεύονται. Πολλά παιδιά εκθέτονται στην παιδική εργασία και εκμετάλλευση με τη μορφή μίας σύγχρονης σκλαβιάς. Το 2017 πάνω από τα ¾ των 1600 παιδιών από 14-17 ετών που έφτασαν στην Ιταλία διασχίζοντας την Μεσόγειο δήλωσαν εμπειρίες, όπως την κράτηση παρά την θέλησή τους, την εξαναγκαστική απλήρωτη εργασία και σεξουαλική εκμετάλλευση. Αντιστοίχως, η φτώχεια μπορεί να δημιουργήσει μία παιδική εκμετάλλευση πολλών μορφών. Το 2000 βρίσκονταν 250 εκατομμύρια παιδιά σε καθεστώς οικονομικής ή άλλης φύσεως εκμετάλλευση: παιδιά στην πορνεία, σκλάβοι, πωλητές. Σήμερα, ο αριθμός των εργαζόμενων παιδιών έχει φτάσει τα 152 εκατομμύρια με τα μεγαλύτερα ποσοστά να συναντώνται σε χώρες της Αφρικής και της Ασίας. 

Η βιωμένη εμπειρία, λοιπόν, του να είσαι παιδί παρουσιάζεται ρευστή και, δυστυχώς, δεν είναι εύκολο να υπακούσει στις διακηρύξεις του ΟΗΕ και να αποκτήσει καθολικό χαρακτήρα από την στιγμή που όχι μόνο οι πολιτισμικές διαφορές διαμορφώνουν και διαφορετικές συνειδήσεις, αλλά οι ταξικοί διαχωρισμοί αυτού του κόσμου, η φτώχεια και οι ανισότητες καθορίζουν τις ανάγκες και τις ζωές μας.

Πηγές:

Αριες, Φ. (1990), Αιώνες της παιδικής ηλικίας, Αθήνα : Γλάρος.

Δασκαλάκης, Δ.(2013), Όψεις της παιδικής ηλικίας, Αθήνα: Διάδραση.

Μπουγιούκος, Γ. (2008). Διαστάσεις της φτώχειας στην παιδική ηλικία.

Δασκαλάκης, Δ. (2008). Φτώχεια, κοινωνικός αποκλεισμός και παιδική ηλικία. Αθήνα: Εκδόσεις Σάκκουλα, σσ. 157-189.