/Του Δημήτρη Βαρδαβά
Στις αρχές της ασταθούς δεκαετίας του 1960, ο λόγος του Γρηγόρη Λαμπράκη, αν και μετριοπαθής συγκρινόμενος με την τυπική κομμουνιστική ρητορική, ήταν μια από τις επιτομές του «κομμουνιστικού κινδύνου». Η δολοφονία του, μολονότι σοκαριστική ως γεγονός, ιδωμένη από την χρονική απόσταση και με το βλέμμα της ιστορίας, φαντάζει «κομμένη και ραμμένη» για την σκοτεινή δεκαετία που οδήγησε στη Χούντα των Συνταγματαρχών. Το πολιτικό και καλλιτεχνικό αισθητήριο του Βασίλη Βασιλικού ήταν ήδη φλογερά ενεργό για να γονιμοποιήσει συγκρουσιακά την πολιτική συγκυρία κι έτσι γεννήθηκε το «Ζ».
Ποιος θα μπορούσε να φανταστεί τις ημέρες εκείνης της δεκαετίας ότι, περισσότερα από πενήντα χρόνια μετά, οι λόγοι του Γρηγόρη Λαμπράκη για την ειρήνη και την κοινωνική δικαιοσύνη θα ήταν τμήμα του λυρικού ρεπερτορίου; Το φαντάστηκαν οι συντελεστές της όπερας «Ζ» ,που παρουσιάζεται αυτή την περίοδο στην Εναλλακτική Σκηνή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής. Ο Μηνάς Μπορμπουδάκης, ο οποίος υπογράφει τη μουσική σύνθεση, δημιουργεί έναν ηχότοπο με υλικά της εποχής: γκάζια, μεγάφωνα, πέτρες, παντζούρια, σιδηροδρομικές ράγες. Αναπαριστά ηχητικά το μοιραίο βράδυ και τελικά το αναβαθμίζει σε έργο τέχνης: ανασυνθέτει το σκοτάδι εκείνης της νύχτας του 1963, όχι κυριολεκτικά ως απουσίας φωτός, αλλά ως φονικής ενέργειας.
Το λιμπρέτο υπογράφει ο Βαγγέλης Χατζηγιαννίδης, βασιζόμενος στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Βασίλη Βασιλικού. Σχεδιάζει με ευστοχία χαρακτήρες και ανθρωπολογικούς τύπους: τον υφολογικά μετριοπαθή, αλλά ψυχικά και ιδεολογικά αταλάντευτο Ζ, την τρυφερή Γυναίκα/Ψυχή προσανατολισμένη στην ανθρώπινη διάσταση του Ζ, τον αντιδραστικό αντικομμουνιστή παρακρατικό Αρχιδεινόσαυρο, τα λούμπεν στοιχεία που ενσάρκωσαν τους φυσικούς αυτουργούς της δολοφονίας, τον ευσυνείδητο Ανακριτή και μερικούς άλλους.
Τελικά, οι συνθήκες εκφώνησης, τα ακροατήρια, ο βαθμός νομιμοποίησης, όλα αυτά αλλάζουν και θα αλλάζουν στο πέρασμα του χρόνου. Η διαχρονικότητα κρίνεται στην αναγκαιότητα και το δίκαιο του μηνύματος. Και το μήνυμα του Γρηγόρη Λαμπράκη είναι αναγκαίο όσο υπάρχει εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο. Μπορεί ο 21ος αιώνας να έχει ξεκινήσει ως μια εποχή ακατάλληλη για πρίγκιπες, ήρωες, προσωπικότητες, οι «Ζ» όμως είναι πάντοτε απαραίτητοι, έστω ως στρατιώτες μιας μεγάλης υπόθεσης. Και μέσα απ’ αυτούς ο Γρηγόρης Λαμπράκης δικαιώνεται και ζει.
